Seksualiteit en intimiteit als normaal onderdeel van het zorgproces binnen ouderenzorginstellingen

Het beleven van intimiteit en seksualiteit is een basisrecht. Het hoort bij het leven, ongeacht je leeftijd. Toch blijkt dat er in veel woonzorgcentra weinig plaats is voor bewoners om seksualiteit en intimiteit op zichzelf, dan wel met zijn of haar partner te beleven. Het grootste pijnpunt ligt bij het ontbreken van een duidelijk beleid waarop het personeel, de hulpverleners en de cliënten kunnen terugvallen. Bijgevolg bestaat er binnen de ouderenzorg enorm veel onduidelijkheid en onwennigheid en blijven seksuele noden en intieme verlangens vaak ongehoord. 

Seksualiteit is een complex fenomeen en omvat meer dan alleen seks in enge zin. Het gaat over genderidentiteit (d.i. het gevoel man of vrouw te zijn), seksuele geaardheid, erotiek, intimiteit, voortplanting en plezier. Seksualiteit wordt ervaren en vormgegeven in gedachten, fantasieën, verlangens, overtuigingen, attitudes, waarden, gedrag, handelingen, rollen en relaties. En hoewel seksualiteit een breed scala aan dimensies kan bevatten, worden ze niet altijd ervaren of geuit. Bovendien wordt seksualiteit beïnvloed door de interactie van biologische, psychologische, sociale, economische, politieke, ethische, juridische, historische, religieuze en spirituele factoren (WHO, 2010). 

Seksualiteit is daarenboven onlosmakelijk verbonden met seksuele gezondheid. De Wereldgezondheidsorganisatie (‘World Health Organization’, WHO) definieert seksuele gezondheid als een toestand van fysiek, emotioneel, mentaal en sociaal welzijn in verband met seksualiteit. Seksuele gezondheid reikt verder dan het louter uitblijven van een ziekte, disfunctie of handicap. Seksueel welbevinden vereist een positieve en respectvolle benadering van seksualiteit en seksuele relaties. Het is hierbij essentieel dat de seksuele belevingen als prettig, comfortabel en veilig ervaren worden, vrij van enige vorm van dwang, discriminatie en geweld. Om seksuele gezondheid te bereiken te behouden, dienen de seksuele rechten van alle personen worden gerespecteerd, beschermd en gerealiseerd worden.

Hoewel seksualiteit op latere leeftijd wordt beschouwd als een ‘contradictio in terminis’, en niet zou bestaan, is er een groeiend aantal onderzoeken die de relevantie van seksualiteit en intimiteit bij ouderen aantonen. Het is dus een achterhaald cliché dat de veroudering van het lichaam de seksuele behoeften, noden en verlangens doet verdwijnen. Mensen koesteren seksuele verlangens en/of blijven tot op hoge leeftijd seksueel actief. Daarmee is meteen duidelijk hoe seksualiteit een essentieel onderdeel is van het menselijke bestaan, ondanks iemands leeftijd. 

Maar ondanks dat seksualiteit een universeel gedeeld mensenrecht en behoefte is, blijft het belangrijk om het individueel karakter van iemands seksuele expressies en interesses in te zien. Het beleven van seksualiteit is voor iedereen anders en kan gaan over dagdromen, zich verkleden, zoeken naar een intellectuele of emotionele connectie, tot strelen, kussen of geslachtsgemeenschap. De manier waarop ouderen de eigen seksualiteit kunnen beleven en uiten, kan echter belemmerd worden door een groot aantal interne en externe factoren, zoals het ontbreken of verliezen van een partner, het voordoen van leeftijdsgebonden gezondheidsproblemen of door een (langdurige) opname in de ouderenzorg. 

Zo kan een verblijf in een zorginstelling voor een persoon een aanzienlijke barièrre betekenen in zijn/haar seksualiteitsbeleving. Onderzoek heeft meermaals aangetoond dat het algehele gebrek aan privacy, een negatieve houding van het zorgpersoneel, de afwezigheid van een seksuele partner en de te eenzijdige aandacht voor de veiligheid en fysieke verzorging in woonzorgcentra en rusthuizen seksuele expressie van de bewoners kunnen bemoeilijken. Hoewel institutionalisering van ouderen niet noodzakelijk leidt tot een verminderde behoefte en/of interesse in seksualiteit of intimiteit, hindert het dus wel vaak hun betrokkenheid bij seksuele activiteiten. 

Seksualiteit en intimiteit dienen binnen woonzorgcentra en rusthuizen als onderdeel van het normale zorgproces worden beschouwd. Tot op heden blijkt dit niet zo vanzelfsprekend. Door allerhande negatieve stereotypen rond seksualiteit op latere leeftijd, krijgen bewoners het gevoel dat hun seksuele behoeftes niet horen binnen een zorginstelling en/of durft men gevoelde seksuele verlangens niet aan te kaarten bij het zorgpersoneel of de omgeving. Seksualiteit blijft op die manier onbespreekbaar. Om openheid te creëren, een taboeloos klimaat te bevorderen en oudere bewoners te voorzien in hun seksuele behoeften en welbevinden, is een (betere) opleiding rond omgaan met seksualiteit met duidelijke handvaten voor zorgpersoneel en hulpverleners nodig. In Groot-Brittannië bestaan concrete richtlijnen die verzorgenden daarbij helpen. Deze richtlijnen bewaken de grens tussen het recht op (fysieke) privacy van bewoners enerzijds, en controle en observatie in functie van de zorg anderzijds. Richtlijnen in Vlaanderen beperken zich echter slechts tot het omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag in de ouderenzorg. 

Het is aan Vlaamse ouderenzorginstellingen om werk te maken van een positief, breed gedragen beleid rond seksualiteit bij bewoners en om het recht op privacy zo goed als mogelijk te bewaken in de zorgverlening. Een helder beleid met een duidelijk geformuleerde visie rond het beleven van seksualiteit en intimiteit binnen de zorginstelling is uiterst belangrijk en geeft richting aan het handelen van zowel het personeel als de cliënten binnen de organisatie. Het biedt een ondersteunend kader waarop betrokkenen te allen tijde kunnen terugvallen. Een goed beleid, aangevuld met een vorming voor iedereen die zorg draagt voor de kwaliteit van leven van de bewoners, maakt dat seksualiteitsbeleving in alle privacy binnen een zorginstelling geen taboe meer hoeft te zijn.

- Janne Colle

Bronnen: 

Buysse, A., Caen, M., Dewaele, A., Enzlin, P., Lievens, J., T'Sjoen, G., Van Houtte, M., & Vermeersch, H. (2013). Seksuele gezondheid in Vlaanderen : [sexpert]. Gent: Academia press.

Mahieu, L., & Gastmans, C. (2015). Older residents’ perspectives on aged sexuality in institutionalized elderly care: A systematic literature review. International Journal of Nursing Studies, 52(12), 1891-1905

Van Houdenhove, E., Messelis, E., & Van Velthoven, J. (2016). Seksualiteit in het woonzorgcentrum. Taboe nog lang niet doorbroken.